چندی پیش متنی در فضای مجازی پخش شد به این مضون که در دورۀ قاجار و زمانی که ناصرالدین شاه در خواب خرگوشی در کنار همسران متعدد و در سفرهای فرنگ روزگار را به غفلت و خوشگذرانی سپری می‌کرد، همزمان در ژاپن و در امپراتوری سلسلۀ “می جی” دوران مدرن به همت امپراتور آغاز شده بود . این مطلب ضمن برشمردن تعدادی از مصادیق مدرنیزاسیون ژاپن نوعی حس حقارت و خفت را در جماعت ایرانیِ ناآگاه از تاریخ برمی‌انگیخت. برای پاسخ به آن متن از همکار گرامی خانم مهندس صدیقه گلشن درخواست کردم تا شمه‌ای از اطلاعات تاریخی خود را، راجع به آنچه ما امروزه با تمسخر یا نقد آمیزانه فرنگی مآبی در دورۀ قاجار برمی‌شمریم برای مقایسه با آنچه نویسندۀ متن در مورد ژاپن اقدامات مثبت نوآورانه تلقی می‌کرد برایم بفرستند.
سه یادداشت در دنبلۀ متن حاضر، گزیده‌ای از فیش‌های تحقیقاتی خانم مهندس گلشن است که سخاوتمندانه در اختیار من گذاشتند.
روزنامۀ وقایع اتفاقیه. ج.2. ش. 131- 260. شوال 1269/ ژوئیه 1853م الی جمادی الاول 1272/ ژانویه 1856م. کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران. تهران. 1373ش. ارگ تهران … …
***************************************
کارخانۀ شکر ریزی و شکر سازی ص 1141
ش. 178. 3 شوال 1270/ ژوئن 1854م
***************************************
« دارالخلافۀ طهران»
میهمانی نظام الملک نایب صدارت عظمی و شخص دوم دولت ایران در کاشانک نزدیک نیاوران . این میهمانی افطاری روز 27 رمضان درین محل است.
[نظام الملک فرزند آقاخان نوری است].
« حاجی محمد تاجر تبریزی که برحسب اولیای دولت علیه با چند نفر از ارباب صنایع ایرانی مدت سه سال که […] و پطرزبورع برای اکتساب صنعت رفته بودند این اوقات مراجعت نموده اند و اشخاص مفصله از اینقرار اخذ صنایع کرده اند بلورسازی نجاری شکر ریزی آهنگر و چیلانگری ریخته گر و چودن ریزی و باتفاق حاج مشارالیه بدربار همایون پادشاهی معاودت نموده و جناب … صدر اعظم آنها را احضار کرده از صنایع آنها تحقیق نمودند …».
[ این افراد سه سال پیش ، یعنی سال 1267 مقارن با صدارت امیرکبیر به روسیه رفته اند که این موضوع نیز همانگونه که روشن است از ابتکارات امیرکبیر بوده است].
«… همگی آنها را خلعت دادند و مقرر داشتند که عجالتاَ دو دستگاه چرخ دستی کاغذسازی که همراه آورده اند کارخانه ساخته و آنها را براه بیندازند و بعالیجاه محمودخان و مصلحت گذار مقیم پطرزبورغ نیز نوشتند که دو دستگاه دیگر از همان چرخ کاغذسازی از آنجا خریده روانه نماید…
… و خود حاج مشارالیه از دربار همایون بمازندران معاودت نموده که بنای کارخانۀ شکر ریزی و شکر سازی را در آنجا بگذارد و بسیار امیدوار هستند که دستگاه شکرریزی آنجا طوری بشود که تا عرض مدت دو سال بقدر کفایت همگی ممالک محروسه دولت علیه شکر مازندران بعمل بیاید و از همان شکر مازندران در وقتی که بمازندران آمده صاف کرده بودند … نمونۀ آن را به … صدر اعظم آوردند بهتر از شکر دوریز بسیار خوب هندی بود».
……….
روزنامۀ وقایع اتفاقیه. ج.2. ش. 131- 260. شوال 1269/ ژوئیه 1853م الی جمادی الاول 1272/ ژانویه 1856م. کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران. تهران. 1373ش. ارگ تهران … …
***************************************
معلمین دارالفنون ص 1110
ش. 173. 27 شعبان 1270/ آوریل 1854م.
***************************************
« دارالخلافۀ طهران»
« کانت قراچای صاحب منصب مهندس قابل از دولت آستریه … خصوصاَ در کشیدن نقشۀ نظامی که نقشۀ زمین را می کشند هم از روی نقشه و هم از روی هر زمین و محلی که بنظر می آورند…».
« … میرزا ملکم سرهنگ مترجم دارالفنون درین علم کتابی ترجمه کرده است…».
« … حکیم پولاک معلم طب و جراحی است که … کتابی نوشته است در علم تشریح بدن انسانی که …».
« … موسیو فکتی دواساز در علم دواسازی به چند نفر از شاگردان دارالفنون درس میدهد…».
«… قلونل مَطَراتسو معلم کل در حرکت دادن قشون کمال مهارت …حالا منصب اِطا ماژوری دارند و …».
«… موسیو نیمزو معلم سواره نظام …».
«… موسیو کرشیش معلم علم توپخانه در مشق توپچیان مراتب سعی و اهتمام مشارالیه …».
«… موسیو بوهلر مهندس که در یکی از مدارس مشهور پاریس پای تخت فرانسه که موسوم به مدرسۀ عقال پالی تکنیک است بزرگ و تربیت شده و …. در علم مهندسی در دارالفنون درس می دهد…».
«… موسیو چارنوطا صاحب منصب معدنچیان در زمستان گذشته فوت شد اما به جای او صاحب منصب دیگر از وینه پای تخت آستریه خواهد آمد …».
……….
روزنامۀدولت علیۀ ایران- میرزا ابوالحسن خان صنیع الملک غفاری. مجلد دوم.551-593 . (28 جمادی الآخر 1280 الی اول جمادی الاخری 1283ق) . کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران. تهران. 1372. ارگ تهران … …
***************************************
دانشجویان خارج از کشور ص 664 ش. 555. 10 رمضان 1280/ فوریه 1864م.
***************************************
«اخبار ممالک محروسه»
«بقیۀ وقایع دارالخلافه»
« وقایع متعلقه بوزارت علوم»
درینجا به تفصیل اسامی کسانی که برای آموزش به فرانسه فرستاده شده اند توسط میرزا حسینعلی خان وزیر مختار در پاریس نگاشته شده است:
مدرسۀ نظامیۀ امپراطوری
پولتیک
مهندسی نظام و علم توپخانه
کاغذسازی
ماهوت بافی
ساختن و ریختن اقسام چرخها و اسبابهای آهنی و آب کردن آهن
ساختن اقسام قالبها
صنعت حریربافی
مهندسی معدن
علم توپخانه
مدرسۀ پولتیک
میکانیک جرّ اثقال
زبان فرانسه
صنعت نقاشی (آقا علی اکبر) و علم پرسپکتیو که علم تسطیح و ترسیم دورنماست
میرزا یحیی خان پسر حسینعلی خان وزیر مختار به مدرسۀ نظامیه می رود. پدرش وی را برای تکرار آموزش علم هندسه ، حساب ، جبر و مقابله و فیزیک و شیمی قبل از مدرسۀ نظامیه فرستاده است.
دیپلماسی که متعلق بوزارت اور خارجه است
کار در کارخانجات حریربافی
رصدخانۀ بزرگ پاریس